‘নগৰবধু’ হৈছে সম্পূৰ্ণ নগৰবাসীৰে পত্নী। ‘নগৰবধু’ শব্দই আধুনিক সমাজত এক নেতিবাচক ভাবমূর্তি মনলৈ আনিছে যদিও প্রাচীন ভাৰতত ইয়াক এক সন্মানীয় উপাধি হিচাপে গণ্য কৰা হৈছিল৷
এই পৰম্পৰা কেৱল নৃত্য বা গায়ন-বায়নত সীমাবদ্ধ নাছিল, ই আছিল সৌন্দৰ্য্য, পাণ্ডিত্য, শিল্প আৰু সংস্কৃতিৰ এক বৃহৎ সংগম। ধৰ্ম আৰু শাস্ত্ৰত কৰ্টেছনৰ ভূমিকাক কেনেদৰে চোৱা হৈছে জানো আহক-
‘নগৰবধু’ৰ আক্ষৰিক অৰ্থ হ’ল ‘নগৰৰ কইনা’ অৰ্থাৎ এখন চহৰৰ শ্ৰেষ্ঠ নাৰী, যিগৰাকীক কলা, সংস্কৃতি আৰু মনোৰঞ্জনৰ ক্ষেত্ৰত অনন্য বুলি সমাজে সন্মানিত কৰে। এইগৰাকী কোনো সাধাৰণ নাৰী নাছিল; বৰঞ্চ নৃত্য, সংগীত, কবিতা আৰু সৌন্দৰ্য্যৰ ক্ষেত্ৰত আছিল সুন্দৰ আৰু শ্ৰেষ্ঠ।
নগৰবধুয়ে বিবাহপাশত আৱদ্ধ হোৱা নাছিল, তেওঁক সমাজৰ সম্পদ বুলি গণ্য কৰা হৈছিল। ৰজাৰ পৰা সাধাৰণ মানুহলৈকে সকলোৰে বাবে সমানে উপলব্ধ আছিল যদিও কেৱল শিল্প আৰু সৌন্দৰ্য্যৰ উপভোগৰ বাবেহে, কামনা পূৰণৰ অৰ্থে নহয়।
ধৰ্মীয় আৰু পৌৰাণিক উল্লেখসমূহে নগৰবধুৰ বিষয়ে কি কয়?
মহাভাৰতত ‘অম্বিকা’ আৰু ‘অম্বলিকা’ৰ ভগ্নী ‘অম্বা’ৰ কাহিনীত নগৰবধু হোৱাৰ আভাস পোৱা যায়। যেতিয়া আম্বাক বিবাহযোগ্য বয়সৰ বুলি গণ্য কৰা হোৱা নাছিল, তেতিয়া তেওঁ স্বতন্ত্ৰভাৱে জীয়াই আছিল আৰু বহু লোকক প্ৰভাৱিত কৰিছিল।
বৌদ্ধ ধৰ্মৰ ‘মহাবংশ’ (বৌদ্ধ গ্ৰন্থ) আৰু ‘জিনচৰিত’ত অম্ৰপালীৰ বিষয়ে বিতংভাৱে উল্লেখ আছে। অম্ৰপালী বৈশালী গণৰাজ্যৰ কৰ্টেছান আছিল আৰু অত্যন্ত ধুনীয়া, বুদ্ধিমান আৰু নৃত্য কলাত পাকৈত আছিল। ভগৱান মহাত্মা বুদ্ধ নিজেই অম্ৰপালীৰ আমবাগিচাত থাকিছিল। পাছলৈ অম্ৰপালী বুদ্ধৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হৈ নান হৈ পৰে।
এই ঘটনাই দেখুৱাইছে যে কৰ্টেছান হোৱাটো কোনো অধৰ্মীয় কাম নাছিল। সমাজে তেওঁক শিল্প দেৱীৰ দৰে সন্মান কৰিছিল, আৰু তেৱো আধ্যাত্মিক পথ অনুসৰণ কৰিবলৈ কুণ্ঠাবোধ কৰা নাছিল।
চাণক্য নামেৰেও পৰিচিত কৌটিল্যই তেওঁৰ ‘অৰ্থশাস্ত্ৰ’ গ্ৰন্থত কৰ্টেছনৰ বাবে সুকীয়া নিয়ম আৰু কৰ ব্যৱস্থাৰ বৰ্ণনা কৰিছে। ইয়াৰ পৰা স্পষ্ট হৈ পৰে যে এইটো কোনো লুকাই থকা বা নিন্দনীয় কাৰ্য্য নাছিল, বৰঞ্চ সংগঠিত সামাজিক গাঁথনিৰ অংশহে আছিল।
হিন্দু ধৰ্মত কলা, বিশেষকৈ নৃত্য-সংগীত দেৱী সৰস্বতী আৰু নটৰাজ শিৱৰ লগত জড়িত। কিছুমান পণ্ডিতৰ মতে কৰ্টেছানসকল এই কলাৰ পৃষ্ঠপোষক আছিল; সেয়েহে তেওঁলোকক ধৰ্ম বিৰোধী বুলি কোৱাটো সঠিক নহয়।
বৌদ্ধ ধৰ্মত অম্ৰপালীৰ জীৱনটোৱেই প্ৰমাণ যে বৌদ্ধ ধৰ্মই সকলো শ্ৰেণীকে সামৰি লৈছিল, সেয়া কৰ্টেছান হওক বা ৰজায়েই হওক। বুদ্ধই অম্ৰপালীক নান হ’বলৈ অনুমতি দিছিল, যিয়ে প্ৰমাণ যে এগৰাকী কৰ্টেছানেও আধ্যাত্মিক অগ্ৰগতি লাভ কৰিব পাৰে।
একাংশ পণ্ডিতৰ মতে আজি ‘নগৰবধু’ শব্দটো অপমানজনক প্ৰেক্ষাপটত ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে, যিটো সাংস্কৃতিক অজ্ঞানতাৰ ফল। আমি বুজিব লাগিব যে যিকোনো পৰম্পৰাক ইয়াৰ ঐতিহাসিক আৰু সামাজিক দৃষ্টিভংগীৰে বুজিব লাগে।
‘নগৰবধু’ৰ পৰম্পৰা ধৰ্মৰ বিৰোধী নাছিল, বৰঞ্চ ই সমাজৰ সাংস্কৃতিক বিকাশৰ এক অংশহে আছিল। অম্ৰপালীয়েই হওক বা আন কৰ্টেছানেই হওক, এই মহিলাসকলে নিজৰ যুগৰ সমাজখনক শিল্প, সৌন্দৰ্য্য আৰু মতাদৰ্শগত স্বাধীনতাৰ এক নতুন মাত্ৰা প্ৰদান কৰিছিল। আনকি ধৰ্মইয়ো এইয়া নাকচ কৰা নাছিল, বৰঞ্চ সন্মানেৰে গ্ৰহণ কৰিছিল। মহাভাৰত, বৌদ্ধ শাস্ত্ৰ আদি ধৰ্মীয় গ্ৰন্থসমূহেও এই কথা নিশ্চিত কৰে।
